از برهان تا عرفان از برهان تا عرفان

شرايط مقدماتي تحقق مكتب فلسفي حكمت متعاليه 1- در پايان قرن ششم، هر يك از «عرفان» و «فلسفه» و «كلام» در فرهنگ اسلامي، راهي را پيموده بودند كه امكان ادغام آن سه را در آن زمان فراهم كرده بود. فلسفة مشائيِ ابن‌سينا جاي خود را به فلسفة اشراقي سهروردي داده بود. كلام ظاهريِ اشاعرة اوليه، جاي خويش را به روح اشراقي كلام غزالي و فخر رازي و خواجه نصيرالدين طوسي سپرده بود، و سرانجام مقدمات لازم جهت پيدايي يك نظام منسجم نظري براي عرفان در جهان اسلام فراهم شد كه شيخِ اكبر محي‌الدين‌بن‌عربي‌اندلسي (متولد569) آن را محقق كرد و ظهور تفكر ابن‌عربي در عرفان، عامل طلوع مكتب حكمت متعالية ملاصدرا«رحمة‌الله‌عليه» در فلسفه شد. ملاصدرا«رحمة‌الله‌عليه» حدود سال‌هاي 979 در شيراز متولد و در سال 1050 در بصره در برگشت از هفتمين سفر زيارت بيت‌الله‌الحرام به رحمت ايزدي پيوست. ملاصدرا«رحمة‌الله‌عليه» مسلّم يكي از بزرگترين فلاسفة اسلام است. چهارصد سال است كه افكار او درخشندگي خاصي به محافل علمي جهان اسلام بخشيده و مي‌رود كه روز به روز نقش‌آفرين‌تر از گذشته، جهان تفكر بشري را متوجه خود گرداند، به طوري كه متفكران جهان، تمدن آينده را تمدني مي‌دانند كه در مكتب تشيع و با پشتوانة فلسفي ملاصدرا«رحمة‌الله‌عليه» ظهور خواهد كرد. 2- خصوصيات حكمت متعاليه: فلسفة حكمت متعاليه توانسته است پيام‌هاي وَحي را در كنار عرفان اسلامي به زبان استدلال ارائه دهد و عظمت ملاصدرا در همين كار است و لذا است كه مي‌توان گفت: فلسفه از طريق حكمت متعاليه بسيار به دين نزديك شده است و اين‌جاست كه ملاحظه مي‌كنيد فقيه دين‌شناسي چون امام‌خميني«رحمة‌الله‌عليه» در مورد ملاصدرا«رحمة‌الله‌عليه» مي‌گويد: «ملاصدرا! وَ ما اَدْرئكَ مَاالْمُلاصدرا، اومشكلاتي را كه بوعلي به حل آن در بحث معاد موفق نشده بود، حل كرده است».[1] و يا از قول علامه‌طباطبايي«رحمة‌الله‌عليه» نقل شده كه گفته‌اند: «همة ما بر سر سفره‌اي هستيم كه مرحوم آخوند پهن كرده‌اند» - منظور از «آخوند» در فلسفه، ملاصدرا«رحمة‌الله‌عليه» است- خود ملاصدرا نيز معتقد است «عقل و شرع» در همة قضاياي فلسفي به هم مي‌رسند و در اسفار اربعه مي‌گويد: «از شريعت حقة الهي به دور است كه احكام آن مصدر معارف يقينيِ ضروري نباشد»[2] و يا در رسالة سه اصل مي‌گويد: «واي به حال فلسفه‌اي كه قوانين آن مطابق كتاب و سنت نباشد»[3]به طوري كه شهيدمطهري«رحمة‌الله‌عليه» معتقد است «با ملاصدرا«ره» نُه قرن حكمت اسلامي به مرحله‌اي از كمال رسيد كه حقايق فلسفه استدلالي و ذوقي و وَحي آسماني در يك نظرِ وسيع و كلي در بارة جهان با هم امتزاج يافت... كوشش ملاصدرا«رحمة‌الله‌عليه» بيش از هر چيز در امتزاج و ايجاد هماهنگي بين دين و خصوصاً تعاليم شيعه و فلسفه بود، او سرانجام موفق شد نهضتي را كه از «كِندي» براي پيدايش اين هماهنگي آغاز شده بود به ثمر رساند و نشان دهد كه چگونه روش استدلال و ذوقي و اشراقي، و آن‌چه از راه وحي به دست انسان رسيده است، بالاخره به يك حقيقت منجر مي‌شود».[4] و علت موفقيت اين روحاني بزرگ را در اين امر بايد علاوه بر دقت عقلي فوق‌العادة او ، در مجاهدات شرعيه و پيروي دقيق او از شريعت محمدي(ص) و ائمه معصومين(ع) دانست. 3- مي‌توان گفت ملاصدرا«رحمة‌الله‌عليه» با طرح برهان صديقين و برهان حركت جوهري، توانسته است اوج شخصيت عقلي و معنوي خود را براي هميشة تاريخ به اثبات برساند و انديشمندان جهان را وامدار خود نمايد. ما معتقديم اين دو برهان پلي است بين عقل و قلب و به عبارتي؛ سيري است از برهان به سوي عرفان، و از همين منظر بر اهل تحقيق در عرفان لازم است با دقت در اين دو برهان، نقيصة گرفتارشدن در وَهم را از خود جدا كنند و از اين طريق به عمق سخنان عرفا و در نهايت سخن ائمه معصومينh راحت‌تر دست بيابند. إن‌شاءالله 4- خدمت خوانندگان عزيز تأكيد مي‌كنم كه مطالب اين كتاب هرگز شما را از مطالب عالي و انديشة عميق ملاصدرا«رحمة‌الله‌عليه» در امر برهان صديقين و حركت جوهري بي‌نياز نمي‌كند، بلكه اگر مايل هستيد كه عميقاً در اين موضوعات تحقيق كنيد، اين مباحث إن‌شاءالله مي‌تواند شروع خوبي باشد. بنده كاري كه در خور توجه باشد انجام نداده‌ام، الاّ اين‌كه سعي كرده‌ام مطالب را به نحوي كه فهم آن آسان باشد دسته‌بندي كنم و يا به صورت سؤال و جواب در آورم تا خوانندة محترم زودتر به منظور اصلي بحث منتقل شود. طاهرزاده